Heksen kom je eigenlijk alleen nog maar tegen in sprookjes, sagen en je schoonfamilie, maar eeuwen geleden geloven mensen nog echt in toverkollen. Zodra er iets vreselijks gebeurt, zoals ziekte, een misoogst of een grote brand, schrijven ze dat toe aan het werk van heksen. In 1608 wordt de laatste heks in Holland ter dood gebracht. En dat gebeurt in Gorinchem. Theatermaker Roy Grünewald heeft zich verdiept in het verhaal over de Gorkumse heksenverbranding. Hij geeft rondleidingen door het centrum van de stad en hij vertelt dan ook het verhaal van de heks van de Helmsteeg. “Een groot deel van het verhaal is gebaseerd op stukken die zijn overgebleven uit het proces tegen haar”, vertelt Grünewald. Helmsteeg (Blaeu atlas) Het verhaal gaat over Anna Muggen. Ze is ongeveer veertig jaar en was haar man verloren in de Tachtigjarige Oorlog. Ze woont aan de Helmsteeg in Gorinchem. “Voor mensen die Gorinchem kennen: langs de grote winkelstraat, de Hoogstraat, heb je een klein steegje dat leidt naar de Kraansteeg en de Grote Markt. Dat is de Helmsteeg”, legt Grünwald uit. “Anna woonde ter hoogte van nummer 8h. En tegenwoordig zeggen we dat de ‘h’ staat voor heks.” Grünewald vermoedt dat Muggen na het verlies van haar man depressief is geworden. “In die tijd werd iemand die depressief was, gewoon gek genoemd”, zegt Grünewald. “Ze hoorde er niet meer bij. Het hielp ook niet dat ze allerlei mensen begon uit te schelden.” ‘Tooverije’ Het gaat echt mis als Muggen in het voorjaar van 1608 ruzie krijgt met een schoenmaker. “Ze was het niet eens met de prijs en toen heeft ze hem gezegd ‘dat het hem niet wel moge varen’”, gaat Grünewald verder. “Dat kan je opvatten als een vloek die ze over iemand afroept. Toen is de schoenmaker naar de rechter gestapt en werd Anna gearresteerd.” In de dagen erna melden zich meer mensen met verhalen over ‘die gekke vrouw aan de Helmsteeg’. In totaal liggen er zes aanklachten op tafel bij de rechter in het oude stadhuis van Gorinchem als de zaak dient. Grünewald: “En het bijzondere was: ze bekende het allemaal. Sterker nog, ze vertelde ook nog eens dat de duivel haar bezocht had en haar 200 gulden had beloofd voor iedereen die ze zou vervloeken.” “Anna Jansdochter genaemt Anna Muggen gevraecht hoelange zij de tooverije gepleecht heeft, zeyt ontrent 13 jaren, woendende in ’t huys ’t Helmsteechsken, zeyt dat den duyvel bij haer quam als een jongman. Zeyt dat den sathan haer beloifde 200 karolusgulden te geven ende dat hij haer 10 stuyver op de handt gaff zonder meer.” (Archief Stadsbestuur 4166, p. 183) De term ‘ontoerekeningsvatbaar’ bestaat nog niet aan het begin van de zeventiende eeuw. Het proces duurt niet zo lang, van 29 april tot en met 29 mei. Daarna wordt ze ter dood veroordeeld. Eén lichtpuntje: het gaat om een genadige dood: ze wordt eerst gewurgd en daarna verbrand. Miniatuur uit een handschrift van Martin Le France, Le champion des dames, 1451 (Wikipedia) De vloek van Anna Muggen Tot zover de officiële bronnen over Anna Muggen uit Gorinchem. Wat er daarna gebeurde komt uit overleveringen en vertelsels. “Het schijnt dat ze vlak voor haar executie heeft geroepen dat Gorinchem vervloekt was”, vervolgt Grünewald. “Ze zou hebben gezegd dat het voor altijd zou regenen over de stad en dat Gorinchem zou ondergaan in het geweld van het water.” Terwijl de gedode ‘heks’ op de brandstapel wordt gelegd begint het te regenen in Gorinchem. Eerst zachtjes, daarna keihard. De mensen die zijn komen kijken, beginnen in paniek te raken. Als de regen aanhoudt, gaan mensen bidden en ze lopen weg. Er gaan zelfs verhalen dat mensen hun spullen pakken en de stad verlaten. Anna Muggen krijgt uiteindelijk alsnog gelijk, maar dan wel bijna 300 jaar later. Dan wordt er op de Grote Markt, de plek waar ze terechtgesteld was, een fontein gebouwd, ter ere van Koningin Wilhelmina. “Er klettert dus voor eeuwig water in Gorinchem”, zegt Grünewald. “maar niet op de manier waarop ze gedoeld had waarschijnlijk.” Het verhaal van de heks van de Helmsteeg Het verhaal van Anna Muggen wordt nog steeds verteld. Ze is de laatste heks die in het gewest Holland ter dood wordt gebracht. Veel ‘heksen’ ontsnappen aan de brandstapel dankzij de heksenwaag in Oudewater. Als ze daar worden gewogen en ze zijn zwaarder dan 25 kilo, dan is dat een bewijs dat ze geen heks zijn. En ‘de Heks van de Helmsteeg’ leeft op nog een manier voort, zegt Grünewald. “Op de plek waar eerst de gevangenen werden opgeborgen, de Hoofdwacht, zit nu een restaurant. En de bedrijfsleider van dat restaurant heeft wel eens gezegd dat hij in de maand mei, de maand dat Anna ter dood werd gebracht, nog wel eens gezucht en gekreun hoorde. Dat zou van haar zijn.” Dit verhaal is mede tot stand gekomen met hulp van Roy Grünewald, het streekarchief Gorinchem en fotograaf Bas ’t Hoen. Vonnis Anna Muggen pag. 134 (Streekarchief Gorinchem) Vonnis Anna Muggen pag. 135 (Streekarchief Gorinchem)